Ҳадис илмида ровийлар (ҳадисларни етказувчилар) ҳақидаги маълумотларни аниқ билиш жуда муҳимдир. Баъзида бир ровий турли жойларда гоҳ исми, гоҳ лақаби ёки куняси билан келиши мумкин. Агар бу маълумотлар аниқ бўлмаса, бир одамни икки киши деб ўйлаб қолиш хавфи туғилади. Бу эса ҳадисларнинг ишончлилигига таъсир қилиши мумкин.

Хўш, нима учун бу илм пайдо бўлди? Мулоҳаза қилинг: ҳадисларни ўрганаётганда минглаб ровийлар учрайди. Улар орасида:

1. Исми бир хил, лекин бошқа-бошқа одамлар;
2. Исми ва отасининг исми бир хил ёзилишда, аммо талаффузда фарқ қиладиган шахслар;
3. Куняси билан машҳур бўлиб, ҳақиқий исми камдан-кам ҳолларда келтириладиган шахслар бор.

Буларнинг барчасини фарқлаш учун муҳаддислар (ҳадис олимлари) махсус илм яратдилар ва уч турда китоблар ёздилар. Жумладан:

1. “Муъталиф ва мухталиф” – ёзилиши бир хил, аммо ўқилиши турлича бўлган исмларни ўрганади. Мисол: Саллом ва Салом, Абу Ҳамза ва Абу Ҳамрага ўхшаш исмли ровийлар.
2. “Муттафиқ ва муфтариқ” – исми, ёзилиши ва талаффузи бир хил, лекин бошқа-бошқа шахсларни ўрганади. Мисол: Бир даврда яшаган 6 та Халил ибн Аҳмад исмли ровийлар.
3. “Муташобиҳ” – исм ва насабда чалкашлик бўлган ҳолларни ўрганади. Мисол: Язид ибн Асвад ва Асвад ибн Язид (отанинг исми ва ўғилнинг исми алмашиб келган). Баъзи ҳолатларда аниқлаштириш жуда қийин бўлган ровийларнинг исмлари ҳам мавжуд. Масалан:

1. Бир куня билан танилган бир неча ровийлар (масалан, 20 та Абу Солиҳ исмли ровий Абу Ҳурайрадан ҳадис ривоят қилган).

2. Бир даврда яшаб, бир хил манбадан ҳадис олган, аммо исмлари ўхшаш ровийлар (масалан, Абу Ҳамза ва Абу Ҳамра – иккаласи ҳам Ибн Аббосдан ривоят қилган).

Бу соҳада энг машҳур асарлар ёзган олимлар:

1. Абу Аҳмад Ал-Ҳасан ибн Абдуллоҳ Аскарий (ваф. 382/992) – “Тасҳифот ул-муҳаддисийн”;
2. Дорақутний (ваф. 385/995) – “Муъталиф вал мухталиф”;
3. Абул Валид Абдуллоҳ ибн Муҳаммад Қуртубий Ибн Фарзий (ваф. 403/1013) – “Муъталиф вал мухталиф” ва “Муштабиҳун нисбати”;
4. Абдулғани ибн Саъид Аздий (ваф. 409/1019) – “Муъталиф вал мухталиф фи асмоир рижол” ва “Муштабиҳун нисбати”;
5. Абу Саъд Аҳмад ибн Муҳаммад Молиний (ваф. 412/1022) – “Муъталиф вал мухталиф”;
6. Абулқосим Яҳё ибн Али Ҳазрамий ибн Таҳон (ваф. 416/1025).
7. Абулаббос Жаъфар ибн Муҳаммад Мустағфарий (ваф. 432/1041).
8. Абу Ҳомид Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Аҳяд Момоний (ваф. 436/1045) – “Мухталиф вал муъталиф фил асмо”;
9. Хатиб Бағдодий (ваф. 463/1071) – “Муъталиф такмилатул мухталиф”, “Муттафақ вал муфтарақ” ва “Муваззиҳу авҳомил жамъи ват тафриқ”.

10. Ҳусайн ибн Муҳаммад ибн Аҳмад Ғоний Жиёний (ваф. 498/1105) – “Тақийдул муҳмал ва тамийзул мушкал” (Саҳиҳайн тўпламларидаги ровийлар ҳақидаги китоб);

11. Абулмузаффар Муҳаммад ибн Аҳмад Абувардий (ваф. 507/1114) – “Мухталиф вал муъталиф”;

12. Абулфазл Муҳаммад ибн Тоҳир Мақдисий (ваф. 507/1114) – “Ал-Муъталиф вал мухталиф минал асмо” (Хатда иттифоқ қилган ва нуқта ва забтда бир-бирига мос келган исмлар ҳақида);

13. Абу Бакр Муҳаммад ибн Абдуллоҳ Жузақий (ваф. 382/992) – “Муттафақ вал муфтарақ” ва “Муфтарақ кабир”;

Ҳадис ровийларининг исмларини ўрганиш бўйича яратилган бу махсус китоблар ҳадисларнинг ишончлилигини таъминлашда жуда муҳим роль ўйнайди. Юзлаб шахслар ва уларнинг исмларини, кунялари ва лақабларини аниқлаштириш орқали муҳаддислар ҳадисларнинг тўғри етиб келишини таъминлаганлар.

Бугунги кунда бу асарлар нафақат ровийларни аниқлаштириш, балки ҳадис илмининг тарихини ўрганишда ҳам қимматли манба бўлиб хизмат қилмоқда.

Фахритдин Худойназаров – Имом Термизий халқаро илмий-тадқиқот маркази илмий ходими