Муҳаммад Али Асар,

Анқара Ҳожи Байрам Вали университети доценти, доктор

Аннотация. Абу Исо Муҳаммад ибн Исо Термизий ҳижрий III асрнинг етук муҳаддисларидан биридир. Ривоятул ҳадис китобларининг энг яхши намуналари ёзилган бу даврда Термизий «Сунан» номли машҳур асарини ҳам ёзган: «Кимки бу китобни уйидан топса, у ерда пайғамбар сўзлайди», – деган эътироф Имом Термизий «Сунан» асарининг қадрини очиб беради. Илм-фан тарихи давомида ёзилган асарлар ўзлари яшаётган даврнинг сиёсий, иқтисодий, ижтимоий, диний ва маданий тузилиши таъсирида бўлган. Ҳадис манбалари ҳам ана шу қоида доирасида шаклланган. Шу нуқтаи назардан қараганда, даврнинг мунозарали масалалари ҳадис асарларида қизғин муҳокама қилинган, уларнинг аксарияти ҳижрий III асрдан кейин ёзилган ва таснифланган. Бу даврдаги мунозаралар Аббосийлар давлати таъсирида Мўътазилани расмий мазҳаб деб эълон қилиб, бошқа мазҳабларга қарши позицияни эгаллаган ҳолда эътиқод, Аллоҳнинг сифатлари ва тақдири каби илоҳиёт масалаларига қаратилди. Ҳижрий III асрда аҳли ҳадиснинг муҳимнамояндаларидан бири бўлган Термизий ҳам илоҳиёт мактабларининг «тақдир» мавзусидаги аҳли ҳадис эътиқодига зид бўлган қарашларига бефарқ қолмаган. Бу масала борасида у ўзининг «Сунан» номли асарининг боб ва мавзулари ҳамда ушбу сарлавҳалар остига қўйган ҳадислари билан ўз фикрларини баён қилган.

Калит сўзлар: ҳадис, Термизий, сунан, тақдир, тасаввур.

EBÛ ÎSÂ MUHAMMED et-TİRMİZÎ’NİN KADER ANLAYIŞI

Muhammet Ali Asar,

Doç., Dr., Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi

İlahiyat Fakültesi

Bugün Özbekistan sınırları içinde bulunan Tirmiz’de 209/824 yılında doğan Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ et-Tirmizî hicrî 3. asrın önde gelen hadis âlimlerindendir. Rivâyetü’l-hadis kitaplarının en güzel örneklerinin verildiği bu dönemde Tirmizî de Sünen adıyla şöhret bulan eserini kaleme almış «Kimin evinde bu kitap bulunursa orada konuşmakta olan peygamber vardır.» diyerek eserinin değerini ortaya koymuştur. İlim tarihi boyunca telif edilen eserler, içinde bulundukları çağın siyasi, iktisadi, içtimai, dinî ve kültürel yapısından etkilenmiştir. Hadis kaynakları da bu temel yargının yörüngesinde teşekkül etmiştir. Bu bağlamda ekseriyeti hicrî üçüncü asırda telif ve tasnif edilen hadis eserlerinde dönemin tartışma konularının yoğun olarak işlendiği görülmektedir. Bu dönemdeki tartışmalar Abbasî devletinin Mu‘tezile’yi resmi mezhep ilan edip diğer düşünce ekollerine karşı tavır takınmasının da etkisiyle iman, Allah’ın sıfatları, kader gibi itikâdî konularda temerküz etmiştir. Hicrî üçüncü asırda ehl-i hadisin önemli temsilcilerinden biri olan Tirmizî, itikâdî ekollerin «kader» konusunda ehl-i hadis inanç sistemine muhalif olan görüşlerine bigâne kalmamış, Sünen adlı eserinin bölüm ve konu başlıklarında ve bu başlıklar altına yerleştirdiği hadislerle kendi düşüncelerini ortaya koymuştur. O, aynı zamanda muhalif fırkaların «kader» konusundaki görüşlerini çürütmeyi de hedeflemiştir. Bu maksatla eserindeki bölümlerden birini «kader» olarak isimlendirmiş, on dokuz konu başlığı altında yirmi beş hadisle konuyu işlemiştir.

Bu tebliğde, Tirmizî’ye kadar olan tarihsel süreçte konulu hadis eserlerindeki kader konusu incelenmekte, Tirmizî’nin kader anlayışı ortaya konulmakta; ona göre kaderin mahiyeti, takdir tedbir ilişkisi bağlamında kader, iman-küfür açısından kader, kader-yaratma ilişkisi, kader konusunu tartışmanın imkânı ve kader konusundaki muhalif fırkalar gibi konular incelenmektedir. Bu çerçevede şu somut sorulara cevap aranmaktadır: «Tirmizî’nin kader anlayışının teşekkülünde etkenolan faktörler nelerdir?», «Tirmizî’nin kader anlayışının temel parametreleri nelerdir?», «Tirmizî kader konusunda muhalefetinin merkezine hangi fırkayı ve görüşü yerleştirmektedir?» Tirmizî, kaderi ispat, insanın fiillerini Allah’ın yaratması, kadere iman, kader konusunda tartışma gibi konu özelindeki temel meselelerde ehl-i hadisin klasik yaklaşımını benimsemekte, kader karşıtlarına ya da muhaliflerine rivayetleri kullanarak cevaplar vermektedir. Kader anlayışının teşekkülünde ve muhaliflerle polemiklerinde hocası Buhârî’nin etkisi görülmekte; kimi zaman muhalifleri aleyhindeki iddialarını desteklemek için zayıf hadisler kullanabilmektedir.

Anahtar kelimeler: Hadis, Tirmizî, Sünen, Kader, Tasavvur.

Abstract. Abu Isâ Muhammad b. Isâ al- (209/824) was a leading hadith scholar of the 3rd century. Born in Termez, which is today within the borders of Uzbekistan, al-Tirmidhi is regarded as one of the most significant figures in the field of hadith studies. During this period, when the most exemplary collections of narrated hadith were being produced, al-Tirmidhi authored his own work, which became renowned as Sunan. He underscored the significance of his work by stating, «Whoever possesses this book within their household has the prophet himself speaking through it.» Throughout the history of science, the works compiled have been shaped by the prevailing political, economic, social, religious, and cultural structures of the era in which they were created. Similarly, hadith sources were also shaped by this fundamental assessment. In this context, it is evident that the hadith works, the majority of which were composed and classified during the third century of the Hijri era, addressed a multitude of contentious issues that were prevalent during that period. Theological debates during this period focused on matters of faith, the attributes of God, and the nature of fate, largely due to the Abbasid state's declaration of the Mu'tazila school of thought as the official sect and its stance on other schools of philosophical and theological inquiry. Tirmidhi, one of the most prominent representatives of Ahl al-Hadith in the third century of the Hijri, was not indifferent to the theological discourse surrounding the concept of «fate.» He articulated his perspective through the hadiths he included in his Sunan, organizing them under specific headings. Additionally, he sought to challenge the perspectives of those who held opposing views on the subject of

«fate.» To this end, he designated one of the chapters in his work as «Fate» and addressed the topic with twenty-five hadiths organized into nineteen sections.

This paper examines the subject of fate in the hadith, exploring the historical development of this concept up until the time of al-Tirmidhi. It elucidates al- Tirmidhi's understanding of fate and delves into the nature of fate as perceived by him. The following topics are examined in relation to the concept of fate: the relationship between providence and fate, the role of fate in the context of faith and disbelief, the relationship between fate and creation, the possibility of discussing the subject of fate, and the opposing factions on the subject of fate. In this framework, the following concrete questions are addressed: «What factors influenced the formation of al-Tirmidhi's understanding of fate?»; «What are al- Tirmidhi's basic parameters regarding his understanding of fate?»; «Which sect and view does al-Tirmidhi place at the center of his opposition to fate?» Tirmidhi employs the conventional hadith methodology to address pivotal topics such as the evidence for fate, the role of divine providence in human actions, belief in predestination, and the ongoing debates surrounding these issues. In response to those who challenge the concept of fate, he draws upon a range of narrations. The influence of his mentor, al-Bukhārī, is evident in the evolution of his perspective on fate and in his engagement with his critics. At times, he utilizes weak hadiths to reinforce his arguments against his opponents.

Keywords: Hadith, Tirmidhi, Sunan, Destiny, Conception. Giriş

Başlangıçta Arap yarımadasında siyasi ve sosyal açıdan olduğu kadar kültürel yönden de homojen bir çevrede yapılanan İslam, coğrafi genişlemenin doğal bir sonucu olarak farklı ve köklü kültürlerle karşılaşmıştır. Bu kültürlerin mensubu olan insanlardan önemli bir kısmı gönülden İslam’ı kabul ederken, diğerleri farklı nedenlerle Müslüman isminin çatısı altında yerini almış, her ne amaçla olursa olsun İslam’ın başlangıçtaki homojen yapı tebdile maruz kalmıştır. Bu değişimin yanı sıra Yunan medeniyetine ait eserlerin Arapçaya tercüme edilmesine bağlı olarak kültürel etkileşim hızlanmış dini meseleleri aklî metotla izah etmeye dönük bir çaba ortaya çıkmış hatta bu çaba düşünce hayatına hâkim olmuştur. Neticede din ve felsefenin temel tartışma alanlarından olan kader konusu özelinde Kaderiyye ve Cebriyye gibi iki uç fırka zuhur etmiş, buna ek olarak siyasi kavgaların içerisinde cereyan eden hakem olayını reddederek bu olayın tüm taraflarının büyük günah işlediğini iddia eden, büyük günah işleyenin de kâfir olduğunu beyan eden Hâricîye fırkası ortaya çıkmıştır. Büyük günah işleyenin durumunu Allah’a havale eden Mürcie ve el-Menzile beyne’l-menzileteyn görüşüyle ona fısk konumunu uygun gören Mu’tezile rivâyetü’l-hadis eserlerinin teşekkül ettiği dönemin ana akım itikâdî hareketlerini temsil etmektedir. Özellikle hicrî üçüncü asrın başlarından ortalarına kadar süren mihne sürecinde siyasi otoritenin desteğiyle Mu’tezile egemen görüşü temsil etmiştir. Mihne sonrasında siyasi otoritenin tavrını değiştirmesi, hadisçileri taltif etmesi onlar için hadis meclisleri kurması ve sünnete dayalı düşünce sistemini benimsemesi neticesinde Ehl-i hadis Mu’tezile’nin tahribatını bertaraf etmek istemiştir. Bunun için iman, sünne, red, itisam başlığı altında eserler kaleme alınmış, aynı zamanda konulu hadis eserlerinde bu meselelere dair bölümler oluşturulmuştur.³⁸⁵

İlim tarihi boyunca telif edilen eserler, içinde bulundukları çağın siyasi, iktisadi, ictimai, dini ve kültürel yapısından soyutlanamaz. Hadis koleksiyonları da bu temel yargının yörüngesinde teşekkül etmiş eserlerden vücuda gelmiştir. Yani hadis müellefatı içinde bulundukları ortamdan bağımsız olarak oluşmuş değildir. Bu bağlamda düşünüldüğünde; tehlikeli düzeyde gelişim gösteren, dini asılları ve değerleri manipüle eden bid’atleri ortadan kaldırmak, sünneti korumak, onu ihya etmek ve sünnete muhalif olan fırkaların görüşenlerini bertaraf etmek ehl-i hadis tarafından telif edilen eserlerin amaçları arasında yer almaktadır.³⁸⁶ Bu bağlamda ehl-i hadis telif ettikleri hadis kaynaklarının gerek bölüm/kitâb gerekse konu/bâb başlıklarında ve onların altına yerleştirdikleri rivayetlerde ilmî ve fikrî yaklaşımlarını da ortaya koymaktadır. Bu çerçevede tasnif döneminin en çok tartışılan iman, kader, halku’l-Kur’an, rü’yetullah, şefaat ve sahâbenin fazileti gibi itikâdî konuların Ehl-i hadisin oluşturduğu rivâyetü’l-hadis eserlerinde bölüm ya da konu başlığı olarak yer aldığı görülmektedir. Ehl-i hadis gerek kendi tezlerini güçlendirerek muhafaza etmek gerekse karşıtlarının görüşlerini zaafa uğratmak için eserlerinde bu konu ya da bölüm başlıklarına yer vermiştir.

Nitekim günümüze ulaşan en eski konulu eserlerden birisi olan Ma’mer b. Râşid’in (öl. 153/770) Câmi’indeki kader, iman ve İslam konusu³⁸⁷ Kaderiyye ile Mürcie’ye; Mâlik b. Enes’in (öl. 179/795) Muvattâ’ındaki kader konusu Kaderiyye’ye karşı bir cevap niteliğindedir.³⁸⁸

Bu tebliğde, Tirmizî’ye kadar olan tarihsel süreçte konulu hadis eserlerindeki kader konusu incelenmekte, Tirmizî’nin kader anlayışı ortaya konulmakta; ona göre kaderin mahiyeti, takdir tedbir ilişkisi bağlamında kader, iman-küfür açısından kader, kader-yaratma ilişkisi, kader konusunu tartışmanın imkânı ve kader konusundaki muhalif fırkalar gibi konular irdelenmektedir.

1. Tirmizî Öncesi Konulu Hadis Eserlerinde Kader

İslam dünyasında hilafet devrinin sonlarına doğru Müslümanlar arasında kader ve kaza tartışmaları baş göstermeye başladı. Söz konusu tartışmalarda taraflardan bir kısmı kaderin varlığını savunmak adına aşırıya kaçıp, insanın tüm fiil ve hareketlerinde cüz’i de olsa iradesini reddetti. Kulun yaptığı her şeyde mecburiyetini savundu. Bu grup Cebriyye diye isimlendirildi. Buna mukabil diğer grup Allah’ın iradesi dışında insanın müstakil iradesinden bahsederek insanın Allah’tan bağımsız iradesini ispat etmeye çalıştı. Bu gruba daha sonra Kaderiyye denildi.³⁸⁹ Kaderiyye’nin bu görüşü Mu‘tezile’nin beş esası içerisinde yer aldığı ve bu görüşü sonraki nesillere onlar taşıdığı için ehl-i hadis zaman zaman Mu‘tezile’den de Kaderiyye diye bahsetmektedir.³⁹⁰ Buna mukabil ehl-i hadis hayır ve şerrin hepsinin Allah’tan geldiğini; her şeyin Allah’ın ilmi dâhilinde gerçekleştiğini; kulların iyi ya da kötü fiillerinin tamamını Allah’ın yarattığını, kulun yaratmaya muktedir olmadığını beyan etti.³⁹¹

Ehl-i hadis erken dönemlerde kader konusundaki tartışmalara katılmama temel prensiplerine rağmen önceleri risale ve cüzlerde daha sonra da hadis koleksiyonlarında bölüm ve konu başlığı tahsis etmek suretiyle tartışmaya dahil oldu. Bu minvalde kader konusunda ilk risale yazdığı bilinen kişi ehl-i hadis çevrelerince muteber kabul edilen meşhur âlim Hasan-ı Basrî’dir (öl. 110/728). Ondan sonra da ehl-i hadis mensupları bu konuda eserler neşretmiş, hadis koleksiyonlarında bu konuya yer vermişlerdir.³⁹² Hadisçilerin bu konuya ilgisi günümüze kadar devam etmiştir. En son hadisçilerin geniş katılımıyla telif edilen Hadislerle İslam adlı eserde de bunu görmek mümkündür.³⁹³

Konulu hadis eserlerinde kader mevzuunu işleyen ilk hadisçi Ma’mer b. Râşid’tir. O «Kader konusu» adını verdiği bölümde merfû, mevkûf ve maktû nitelikli kırk habere yer vermiştir. Bunlar genellikle ehl-i hadisin kader nazariyesine delil teşkil eden rivayetlerdir. Bu rivayetler; her şeyin Allah tarafından önceden takdir edildiği;³⁹⁴ doğan çocukların kız mı erkek mi, saîd mi şakî mi olacağı;³⁹⁵ Adem (a.s.) ile Musa’nın (a.s.) muhaveresi;³⁹⁶ cennetliklerin ve cehennemliklerin belli olması;³⁹⁷ kader konusunda konuşmaktan ve tartışmaktan kaçınmak;³⁹⁸ müşrik çocuklarının durumu³⁹⁹ gibi konuları muhtevidir. Ma’mer kaderi yalanlayan ya da inkâr edenin Kur’an’ı yalanladığını ya da inkâr ettiğini bildiren bir haber de nakletmiştir.⁴⁰⁰ Bu nakilden kendilerinin inandığı gibi bir kader akidesini kastettiği bellidir. Diğer taraftan böylesi haberlerle kendi görüşlerini Kur’an’a ya da Hz. Peygamber’e dayandırarak meşruiyetini güçlendirme çabası da söz konudur.

Erken dönem kaynaklar içerisinde «kader» konusuna müstakil bölüm ayıran müelliflerden biri İmam Mâlik’tir. O, «kader» bölümünde iki konu başlığı altında on bir habere yer vermiştir. Onun görüşlerini göstermesi açısından koyduğu bâb başlıkları önemlidir. Bunlara «Kader hakkında konuşmanın/tartışmanın yasaklanması»⁴⁰¹ ve «Kaderiyye hakkındaki haberler»⁴⁰² şeklindedir. İlk konu başlığı altında Hz. Adem ile Hz. Musa arasındaki kader temelli muhavereye yer verilmekte ve Hz. Adem’in dilinden kendisi yaratılmadan önce hakkında takdir edilen şeyleri yaşadığı ve bundan dolayı da kınanmaması gerektiği anlatılmaktadır. Tabi burada insanın doğmadan önce kaderinin yazıldığı ve herkesin o kadere göre yaşadığı vurgusu yapılmaktadır. Sonra Hz. Ömer’den cennet için yaratılanlar ve cehennem için yaratılanların belli olduğuna dair rivayet nakledilmektedir. Ancak bu rivayette cennet için yaratılanların cennetliklerin amelini yapacağı, cehennem için yaratılanların cehennemliklerin amelini yapacağı belirtilmektedir. Bu iki rivayette de kaderi inkâr eden ya da kulun kendi fiilini kendisinin yarattığını iddia eden Kaderiyye ve Mu‘tezile’ye itiraz vardır. Diğer taraftan kader konusunda tartışmaktan geri durmayan bu iki ekole bâb başlığı ile aslında mesaj verilmektedir. İmam Mâlik’in burada «Size iki emanet bırakıyorum. Ona sımsıkı sarıldığınız müddetçe asla sapıtmayacaksınız. O iki emanet Kur’an ve sünnettir.» şeklindeki rivayete yer vermesi tamamen Kaderiyye’ye mesaj niteliğindedir.⁴⁰³ Çünkü kendi savunduğu inancın sünnete uygun olduğunu, bu konuda tartışmadan kaçınmanın da sünnet olduğunu bu iki şeklin dışında herhangi bir tavır gösterenlerin dalalette olduğu vurgusu yapmaktadır.⁴⁰⁴ Mâlik sünnet vurgusuyla aynı zamanda, «biz sadece Kur’an’ın hükümleriyle amel ederiz» diyen Kaderiyye’yi hedef almaktadır.⁴⁰⁵

İmam Mâlik’in amcası Süheyl b. Mâlik der ki, «Ömer b. Abdülazîz ile yürüyorken bana ‘Kaderiyye hakkındaki görüşün nedir?’ diye sordu. Ben de ‘onları tövbeye davet edin, tövbe etmezlerse kılıçtan geçirin.’ dedim. Bunun üzerine o da ‘benim görüşüm de böyledir.» dedi. İmam Mâlik, kendi görüşünün de bu şekilde olduğunu ifade etmektedir.⁴⁰⁶ Ancak burada Kaderîlerin öldürülme sebebi kâfir oldukları için değil, bid‘ati önlemek ve fesadı uzaklaştırmak içindir.⁴⁰⁷ Mâlik’ten bunların şahitliklerinin kabul edilmeyeceği, arkalarında namaz kılınmayacağı, onlara selam verilmeyeceğine dair haberler de nakledilmektedir.⁴⁰⁸ Buna benzer haberler hadis koleksiyonlarında yerini almıştır. Bu haberlerden en meşhuru

«Kaderiyye bu ümmetin Mecusileridir. Hastalandıklarında ziyaret etmeyin; öldüklerinde cenazelerine katılmayın.»⁴⁰⁹ şeklindedir. Bu rivayet yaklaşık beş sahâbî tarafından nakledilmiştir. Kaderiyye ve Mürcie hakkında hadis kaynaklarında yer alan haberleri sıhhat açısından tetkik eden Yavuz Köktaş bu rivayetle ilgili şu tespitte bulunmaktadır: «Bu rivayetin sened açısından ihticaca uygun olmadığı söylenebilir. İbnü’l-Cevzî (öl. 597/1201) ve el-Kazvînî (öl. 745/1344) bu rivayeti eserlerine alarak mevzu olduğu görüşünü benimsemişlerdir. Günümüz araştırmacıları da hadiste bulunan ta’ndan dolayı hadisin kabul edilemeyeceğini belirtmişlerdir.»⁴¹⁰

Buhârî ise eserinde kader bölümünü on altı konu başlığı altında yirmi altı rivayet ile işlemektedir. İlk konu başlığı kaderdir. İlk konunun ilk hadisi ise ehl-i hadis ile Mu‘tezile’nin farklı bakış açılarını yansıtan Abdullah b. Mesûd rivayetidir. Rivayette anne karnında iken insanın rızkı, eceli, şakî mi saîd mi olacağının belli olduğu zikredilir.⁴¹¹ Mu‘tezile bu rivayete şiddetle karşı çıkmakta Mu‘tezile’nin kurucularından sayılan Amr b. Ubeyd (öl. 145/762) bu hadisi şiddetle tenkit etmekte ve şu aşırı değerlendirmeyi yapmaktadır: «Eğer bu hadisi el-Âmeş’ten duysaydım onun yalancı olduğunu söylerdim. Zeyd b. Vehb söylerken işitseydim onu tasdik etmezdim. Abdullah b. Mesûd söylerken işitseydim kabul etmezdim. Hz. Peygamber söylerken işitseydim reddederdim. Allah’ın böyle söylediğini işitseydim bizden bu esas üzerine misak/söz almadın derdim.»⁴¹² Yine Mu‘tezile’nin önde gelenlerinden Nazzâm (öl. 231/845) bu hadisi naklettiği için İbn Mesûd’u tenkit etmektedir. O bir mesele hakkında İbn Mesûd’un «Bu konuda ben kendi görüşümü söylüyorum. Hata ise benden kaynaklıdır, doğru ise Allah’tandır.» dediğini nakletmiş ve şöyle demiştir: «İşte bu tam anlamıyla zan ile hüküm vermektir. İbn Mesûd aklını fetva ile meşgul edeceğine şaki niçin şaki oluyor, saîd niçin saîd oluyor üzerine düşünseydi, Allah adına bu kadar çirkin bir şey söylemez, hatası da bu kadar büyük olmazdı ve bu onun için daha iyi olurdu.»

413

Buhârî ikinci bâb başlığını, «Allah’ın ilmi ile yazan kalemin mürekkebi kurudu» şeklinde koymuştur. Buhârî bu başlıkla Allah’ın ilmiyle kıyamete kadar olacak her şeyi takdir ettiğini vurgulamaktadır. Aynı zamanda Kaderiyye’nin insan fiillerinin veya insanın akıbetinin önceden yazılmasının ona zulüm olduğuna dair görüşünü reddetmektedir.⁴¹⁴ Böylece o Kaderiyye’nin görüşünün karşısına sünnetle çıkmaktadır.⁴¹⁵ Rivayette kulun amel etmesinin gerekliliği ile de Cebriyye’ye reddiyede bulunmaktadır. «Allah, onların ne yapacaklarını en iyi bilendir.» bâb başlığıyla Buhârî, «Allah kulların ne yapacağını, kullar o eylemi gerçekleştirmediği müddetçe bilemez.» şeklindeki görüşe sahip olan Cehmiyye’ye cevap vermektedir.⁴¹⁶

Buhârî, «Allah’ın emri takdir edilmiş bir kaderdir» ayetini bâb başlığı yapmıştır.⁴¹⁷ Başlık altında Allah’ın kişinin cennet ve cehennemdeki yerine varıncaya kadar her şeyi takdir ettiğini, takdir edilen her şeyin bir fazla ve eksik olmadan zamanında vuku bulacağını belirten hadislere yer vermiş, özellikle son hadiste kişinin amel etmesinin gerekliliğine de işaret etmiştir. Böylece kulun fillerinde cebr teorisini savunan Cebriyye’ye teysir teorisiyle cevap vermiştir. Yani insanların fiillerini cebren/zorla değil kolaylıkla gerçekleştirdiğini belirtmiştir.⁴¹⁸

Diğer taraftan bu başlık ve altında tadat edilen rivayetlerin kaderi ispat ve Kaderiyye’nin kaderi kabul etmeyen görüşlerine red gayesi taşıdığı açıktır.⁴¹⁹

«Ameller sonlarına göre karşılık bulur» bâb başlığı ile de ilahi takdire işaret edilmektedir. «Şüphesiz bir kul, cehennem ehlinin amelini işler hâlbuki o cennet ehlindendir. Yine bir kul cennet ehlinin amelini işler ama cehennemlik olur. Ameller ancak sonuna göre değerlendirilir.» rivayeti⁴²⁰ ile de kişi kendi fiillerinin yaratıcısıdır teorisinin savunucusu Kaderiyye’ye karşı kati bir delil kullanmaktadır.⁴²¹

Kader bölümündeki altıncı konu başlığı «Allah’tan başka güç ve kuvvet sahibi yoktur.» şeklindedir. Bu konu başlığında Kaderiyye’ye apaçık bir reddiye söz konusudur. Çünkü başlığın manasında kulun bir güç ve kuvvetinin olmadığı; güç ve kuvvet sahibinin yalnızca Allah olduğu; kulun iyilikleri ya da kötülükleri işlemeye muktedir olmasına imkân veren güç ve kabiliyetleri de Allah’ın yarattığı belirtilmektedir.⁴²² Böylece kulların fillerinin Allah’ın takdiriyle gerçekleştiği ortaya konmaktadır.⁴²³

«Hz. Adem ile Musa’nın Allah’ın huzurunda birbiriyle deliller getirerek tartışması» şeklindeki konu başlığı⁴²⁴ Kaderiyye ve Cebriyye’ye reddiye niteliğinde tasarlanmıştır. Çünkü Kaderiyye Hz. Musa’nın «Sen bizi perişan eden ve cennetten çıkaran Adem’sin» sözünü kulların kendi fiillerinin yaratıcısı olduğuna delil getirmiştir. Cebriyye de Hz. Adem’in «Beni benden önce benim adıma takdir edilmiş bir şeyden dolayı mı kınıyorsun» sözünü cebr teorisinin delili olarak sunmuştur.⁴²⁵ Buhârî ise bu rivayetle kaderin ispatını ve kulların amellerinin kader çerçevesinde Allah’ın ezeli ilmi dâhilinde vuku bulduğunu vurgulamak istemektedir.⁴²⁶

Buhârî kader bölümünün son konusuna başlık olarak el-Ârâf suresi 43’üncü Ayetteki şu kısmı tercih etmiştir: «Allah bize hidayet etmeseydi doğru yolu bulmazdık.»⁴²⁷ Bu başlıkla Buhârî, Mu‘tezile’nin hidayet anlayışını reddetmektedir. Mu‘tezile’ye göre hidayet Allah’ın doğru yolu göstermesidir. Bu mümine de kâfire de gösterilir. Mümin hidayeti tercih etmek suretiyle doğru yola ve nihayetinde cennete ulaşır. Kâfir ve fasık kişi ise bu yönde bir tercihte bulunmayarak cehenneme gider. Dolayısıyla Allah hem müminlere hem de kâfirlere hidayet etmiştir. Ama kâfirler hidayeti tercih etmemiştir.⁴²⁸ Buhârî’ye göre hidayeti de dalaleti de yaratan yalnız Allah’tır.⁴²⁹

Buhârî kader konusunda ehl-i hadisin genel kabulleri doğrultusunda hareket etmiş, ayet, hadis ve sahâbe kavilleriyle görüşlerini desteklemiştir. Ancak o, Kaderiyye gibi muhalif çevreleri küfürle itham eden, onları İslam’ın dışında görerek ötekileştiren ya da onları lanetleyen haberlere Sahîh’te yer vermemiştir. Bu durum ilgili haberlerin sıhhat şartları açısından eserinde yer alamayacak nitelikte olması ya da Buhârî’nin bu üslubu benimsememesiyle ilgili olabilir. Ancak onun Halku ef‘âli’l-‘ibâd adlı eserine bakıldığında muhalif çevreler için ötekileştirici bir dil kullandığı müşahede edilmektedir. Bu eserde o, Cehmiyye’nin kâfir olduğuna; Allah’ın lanetinin Yahudi veya Hristiyan olan Bişr el-Merîsî’nin üzerine olması gerektiğine dair haberler nakletmektedir.⁴³⁰ Buhârî’ye göre; kader Allah’ın eşyayı yaratmadan önce bilmesi, takdir etmesi, her şeyin bu takdir çerçevesinde gerçekleşmesi, Allah’ın bilgisinde bir değişiklik olmamasıdır. İnsan fillerini yaratamaz. Her şeyi yarattığı gibi insanın fillerini de yaratan Allah’tır. Hayır da şer de Allah’tandır. Hayrı yaratanın Allah olduğu gibi şeri yaratan da O’dur. Hidayeti ve dalaleti de yaratan yalnız Allah’tır.⁴³¹

Müslim’in Sahîh adlı eserindeki kader bölümünün de ehl-i hadisin kader teorisi üzerine inşa edildiği ve Kaderiyye, Mu‘tezile, Cebriyye gibi muhalif fırkalarla tartışmalarda delil olarak kullanılan otuz dört rivayete yer verildiği görülmektedir.⁴³²

Ebû Dâvûd Sünen adlı eserinde kader konusuna müstakil bir bölüm ayırmamakla birlikte itikâdî tartışmalara ve ehl-i hadisin itikâdî görüşlerine yer verdiği sünne bölümünde kader konusuna bir konu başlığı ayırmıştır. O, bâb başlığını «kader» olarak koysa da ilk iki rivayet doğrudan Kaderiyye’yi hedef almaktadır ve rivayetler Kaderîleri Mecusilerle bir tutmaktadır. O rivayetlerden ikincisi şöyledir: «Her ümmetin bir Mecusisi vardır. Bu ümmetin Mecusisi de kader yoktur, diyenlerdir. Onlardan kim ölürse cenazelerinde bulunmayın, onlardan kim hastalanırsa onu ziyaret etmeyin. Çünkü onlar deccalin ordularıdır. Allah onları deccalin ordusuna katacaktır.»⁴³³ Bu rivayetlerde Kaderîlerin Mecusilere benzetilme sebebi şöyle izah edilmektedir. Mecusiler yaratıcının birden fazla olduğunu söylemektedir. Kaderi inkâr edip kulun kendi fiillerinin yaratıcısı olduğunu iddia edenler de bir nevi birden çok yaratıcının varlığını kabul etmektedirler.⁴³⁴ Bu sebeptendir ki ehl-i hadisin akaide dair kaynaklarında Kaderîlere dair birkaç söz söylenecek olsa mutlaka biri Mecusilerle ilgilidir. Ancak ne var ki bu gruplarla ilgili söz konusu rivayetler makbul değildir. İçlerinde şiddetli zayıf, münker ve mevzular vardır.⁴³⁵

Kütüb-i sittenin son halkasını İbn M’ace’nin sünen’i oluşturmaktadır. Onun eserinin mukaddimesinde özel başlık açtığı meselelerden biri kaderdir. O, kader konusuna ehl-i hadisin geleneğini sürdürerek Abdullah b. Mesûd’dan nakledilen ve insanın anne karnında geçirdiği aşamaları ve onun müstakbel yazgısını anlatan ve kaderi ispat eden rivayetle başlamaktadır.⁴³⁶ İbn Mâce öncelikle kaderin varlığını ispat eden rivayetlere; peşinden kader konusunda konuşmanın ve tartışmanın kerahetine; kaderin iman esaslarından olduğuna; insanın fiillerini de Allah’ın yarattığına; kader inancı içerisinde amelin önemine dair ayet, merfû hadis, mevkûf ve maktû haberlere yer vermektedir.

2. Tirmizî’nin Kader Anlayışı

Tirmizî döneminde ehl-i hadise muhalefet eden çevrelerin başında Mu‘tezile gelmekteydi. Onların kader konusundaki yaklaşımları insanın iradesinin hürriyeti üzerine kuruludur. Mu‘tezile’ye göre; insan hürdür ve fiilini Allah’ın kendisine verdiği yaratma kudretiyle yaratır. Bu fillerin yaratılmasında Allah’ın müdahalesi yoktur. Eğer bu filleri hür iradesiyle seçip yaratan kul değil de Allah olsaydı, kulun o fiilden dolayı ceza görmesi zulüm olurdu. Elbette Mu‘tezile fiilin oluşumunda insan iradesi, hürriyeti ve kudretine vurgu yaparken belli başlı ayetlere dayanmıştır. Mu‘tezile ve Kaderiye’nin görüşünü «Kul fiilinin halıkıdır. Bu fiillerin Allah’ın yaratması ile ilgisi yoktur.» şeklinde özetlemek mümkündür. Tirmizî eserinde kader bölümünü bahsi geçen temel düşüncenin karşıtlığı üzerine kurmuş kader mevzuunu on dokuz konu başlığı altında yer verdiği yirmi dört rivayetle inşa etmiştir.

1. Kadere Tirmizî’ye göre kader öncelikle imanın konusudur ve mümin olma gereklerinden biri kadere imandır. Bu bağlamda o, «Hayrı ve şerriyle kadere iman hakkında gelen haberler» başlığını koymuş ve bu başlık altına kadere iman edilmesinin gereğini vurgulayan iki rivayete yer vermiştir.⁴³⁷ Bu rivayetlerden birincisinde kulun hayır ve şerrin Allah’tan olduğuna şüphesiz inanmadıkça gerçek manada iman etmeyeceği; diğerinde ise: Kişinin Allah’tan başka hiçbir ilah olmadığına, Hz. Muhammed’in Allah’ın elçisi olup hak ile gönderildiğine, öldükten sonra dirilmeye ve kadere iman etmedikçe mümin olmayacağı belirtilmektedir.⁴³⁸ Müslim’in Sahîh’inde geçen Hz. Ömer’den menkul benzer bir rivayette de Hz. Peygamber imanı «İman; Allah’a, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine, âhiret gününe, hayır ve şerriyle kadere inanmandır» şeklinde tarif etmektedir.⁴³⁹ Her iki haberde de Allah’a, peygambere, ahirete ve kadere iman, iman esasları arasında zikredilmektedir. Kadere inanmayı imanın temel unsurları arasında sayan bu hadis, müminin zihnini, yaratılışta geçerli olan aşkın kaderin sahibi olan kudretin ceza gününün de sahibi olduğu, yaratılıştan hesap gününe kadar hayır ve şer niteliğinde vücut bulan hiçbir şeyin bu iradeden bağımsız olmayacağı noktasına teksif etmektedir.

Tirmizî’nin kader bölümünde «Bulaşıcılık ve uğursuzluğun olmadığı hakkında gelen haberler» şeklinde bir konu başlığı⁴⁴⁰ açmasının sebebi her şeyin yaratıcısının ve müsebbibinin Allah olduğu inancını ispata ve aksi düşünce ve fikirleri redde matuftur.⁴⁴¹ Bundan dolayıdır ki kendisi bu başlık altına yerleştirdiği rivayette Hz. Peygamber’e nispet edilen «Peki ilk deveyi uyuz yapan kimdir? Bulaşıcılık ve uğursuzluk diye bir şey yoktur. Allah her canlıyı yaratmış onun hayatını rızkını ve başına geleceklerini de takdir etmiştir.» şeklindeki hadise yer vermiştir. Böylece o kâinatta hiçbir şeyin kendiliğinden olamayacağını her şeyin var olmak için Allah’a muhtaç olduğunu ve her şeyi yaratanın da Allah olduğunu takdir yetkisinin sadece O’nda bulunduğunu sarih ve somut bir şekilde beyan etmektedir.⁴⁴²

Tirmizî kadere imana özel bir başlık ayırırken kaderi inkâr edenlerin akıbetlerine dair bilgiler içeren rivayetleri ilgili bölüme almayı ihmal etmemiştir. O, başlık koymadığı bir konuda ilk hadis olarak Allah’ın ve tüm peygamberlerin lanetlediği altı grup insandan bahseden rivayeti tercih etmiştir. Burada Allah’ın kitabına ilave yapanların akabinde kaderi yalanlayanların zikredilmesi manidardır. Kitaba ilave yaparak dini ifsat edenlerle kaderi inkâr ederek yalanlayanlar peş peşe zikredilmiştir.⁴⁴³ Böylece her iki grubun dine verdiği zarar bir tutulmuştur. Bu rivayette kaderi yalanlayanlardan maksadın Allah’ın eşyayı önceden takdir etmediğini ve olacakları önceden bilmediğini iddia edeneler olduğu da belirtilmelidir.⁴⁴⁴

2. Her Şey Bir Plana/Kadere Göre Yaratılmıştır

İnsanı aşan ve insanın müdahil olamadığı ve insanı kuşatan tabiat, evrenin işleyişi ya da insanın ailesi, ırkı, cinsiyeti gibi hususların ilâhî bir belirlemenin neticesi olduğu açıktır. İnsanı doğrudan etkileyen bu gibi hususlarda onun en küçük bir müdahalesi söz konusu değildir. İnsanın da bir parçası olduğu kâinatta hiçbir şeyin rasgele olmaması, insanın kavramakta güçlük çektiği kuşatıcı bir düzenin varlığı aşkın bir kaderi ihsas etmektedir. Bu minvalde Tirmizî’nin kader bölümünde tahric ettiği şu rivayet dikkati caliptir. Buna göre «Allah önce kalemi yarattı ve yaz buyurdu. Kalem ne yazayım dedi. Allah’ta kaderi ve ebediyete kadar olup bitecek her şeyi yaz.» dedi.⁴⁴⁵ Tirmizî bir sonraki bâbta tercih ettiği «Allah; her şeyi ve herkesin kaderini gökler ve yeryüzü yaratılmadan elli bin sene önce yazıp takdir etmiştir.» şeklindeki rivayette de ilahi belirlemeye işaret etmektedir.⁴⁴⁶ İmam Malik’in eserine aldığı benzer bir rivayette de her şeyin bir kadere (ölçü ve plan) göre olduğu vurgulanır.⁴⁴⁷ Bu tercihleriyle Tirmizî, her şeyin Allah’ın irade ve kudreti çerçevesinde vücut bulduğunu belirtmekte, kâinatın ilâhî bir planlamayla yaratıldığını ortaya koymakta ve mutlak irade ve güç sahibi bir Kudretin varlığını ispat etmeye çalışmaktadır.

Tirmizî’nin ve diğer hadis alimlerinin tercih ederek eserlerinde tahric ettiği bu ve benzeri rivayetler «Gerçekten biz her şeyi bir kadere (plana, ölçüye) göre yarattık.» (Kamer, 54/49) ayetini beyan mahiyetindedir. Bu kelamıyla Yüce Allah; iyi kötü, acı tatlı, canlı cansız, faydalı faydasız her ne varsa her şeyin Allah’ın bilmesi, dilemesi, kudreti, takdiri ve yaratması ile gerçekleştiği gerçeğini kullara bildirmektedir. İlim, kudret, irade ve hikmet sahibi bir yaratıcı tarafından yaratıldığı için evrende, kaos değil ölçü (kader), denge ve düzen hâkimdir. «O göğü yükseltti ve mizanı (denge) koydu», (Rahmân, 55/7) «Rahmân’ın yaratmasında hiçbir düzensizlik ve kusur göremezsin.» (Mülk, 67/3) âyetleri de bu denge ve düzeni vurgulamaktadır. Evrenin işleyişi belli yasalar çerçevesinde gerçekleşmektedir. Her

şeyi yoktan var etme, sebepsiz yaratma kudretine sahip olan Allah, kâinatta vuku bulan şeyleri sebep sonuç ilişkisi içerisinde yaratmayı dilemiştir. Böylece akıl sahiplerinin yaratılıştaki hikmet ve gerçekleri daha rahat kavramasını murat etmiş olabilir.⁴⁴⁸

Tirmizî «Her doğan fıtrat üzere doğar» şeklinde bir konu başlığı tercih etmiş bu başlık altında kişinin anne babasının müdahalesiyle inancının değişeceğini bildiren haberlere yer vermiştir.⁴⁴⁹ Böylece inanca yapılan bu müdahalenin dahi ilahi plan çerçevesinde olduğunu göstermek istemiştir. Burada fıtratla «İslam» kastedilmiş,⁴⁵⁰ Müslüman doğan bir bireyi anne babanın Yahudi, Hristiyan veya müşrik yapacağı belirtilmiştir. Ancak bu değişimlerin tamamı ilahi kudretin ezeli bilgisi dâhilindedir. Bu bilgiye rağmen ilahi müdahalenin gerçekleşmemesini de Tirmizî’nin inanç hürriyeti veya cüzi irade kapsamında değerlendirdiği varsayılabilir.

«Kişinin ölümü nerede yazılmışsa orada ölür» bâb başlığı ve altında tadat edilen rivayetlerle de her şeyin bir kadere göre yaratıldığı ispat edilmeye çalışılmıştır. Zira kişi orada değilse bile ölümünün gerçekleşeceği yerde kendisi için bir iş çıkarır ve oraya gider. Böylece ilahi takdir hâsıl olur. Aslında kişi kendi ameliyesiyle kendi kaderine gitmiştir.⁴⁵¹

3. Takdir Allah’a Tedbir Kula Aittir

Tirmizî kader bölümünü Allah’ın ezeli ilmiyle olmuş ve olacak her şeyi bilmesi ve takdir etmesi ve kulun yapıp ettiklerinin de bu takdire göre şekilleneceği üzerine inşa etmiştir. Konu başlığı ve hadis seçimleriyle de bu takdirin kulu cebri bir anlayışla yönlendirmediği Allah’ın onun işleyeceği fiilleri ezeli ilmiyle bildiği için kaderini böyle takdir ettiğini vurgulamaktadır. Hicretin on yedinci senesinde Ebû Ubeyde b. el-Cerrâh ile Hz. Ömer arasındaki şu diyalog bu anlayışın somut bir göstergesidir. Ebû Ubeyde komutasındaki İslâm ordusu, Şam’a gelen Hz. Ömer ile Suriye-Hicaz sınırında karşılaşır. Ebû Ubeyde, Şam civarında veba salgını olduğu haberini verir. Hz. Ömer durumu görüşmek üzere muhacir ve ensarı ayrı ayrı toplar ve onlarla istişarelerde bulunur. İstişareler neticesinde insanları veba tehlikesine atmama kararı alınır ve Hz. Ömer, Medine’ye geri dönülmesi emrini verir. Fakat ordu komutanı Ebû Ubeyde, bu durumu kendi kader inancıyla bağdaştırmamış olacak ki halifeye, «Allah’ın kaderinden mi kaçıyorsun?» diye sorar. Hz. Ömer, «Evet, Allah’ın kaderinden yine Allah’ın kaderine kaçıyoruz.» diye cevap verir ve şöyle devam eder, «Develerini otlatmak için, biri verimli diğeri kıraç iki yamaçlı bir vadiye götürdüğünü farz et. Onları ister otu bol yerde ister çorak yerde otlat, sonuçta her iki yerde de Allah’ın kaderiyle otlatmış olmaz mısın?» diye sorar. Bu sırada, daha önce bir işi için aralarından ayrılmış olan Abdurrahman b. Avf çıkagelir. Tartışmanın sebebini öğrenince, «Bu konuyla ilgili bende bir bilgi var.» diyerek Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğunu nakleder: «Bir yerde veba hastalığı olduğunu işitirseniz oraya gitmeyin. Bir yerde de veba hastalığı çıkar da siz orada bulunursanız vebadan kaçarak oradan çıkmayın.» Kararının isabetli olduğu Resûlullah’ın hadisiyle de teyit edilince, Hz. Ömer Allah’a hamdeder, orduya geri çekilme emri verip Medine’ye döner.⁴⁵² Bu rivayette kader konusunda sahâbe arasındaki anlayış farklılıklarını görüyoruz. Bir tarafta tedbiri, tercihi anlamsız gören bir kader anlayışına sahip olanlar, diğer tarafta Hz. Ömer’in öncülük ettiği, insanın tedbir ve tercihlerinin de kaderin bir parçası olduğunu düşünenler bulunmaktadır. Hz. Ömer buradaki tutumuyla, salgın ve bulaşıcı hastalıkları Allah’ın kaçınılmaz bir kaderi olarak gören anlayışın yanlış olduğunu savunmaktaydı. Aynı zamanda kaderin kuşatıcılığını ve bu kuşatıcılık içerisinde insanın tercih özgürlüğünü ve doğruyu bulma sorumluluğunu da hatırlatıyordu. Abdurrahman b. Avf’ın Hz. Ömer’i teyit ederek naklettiği hadiste de Hz. Peygamber veba salgını esnasında tedbir alınmasını emretmekte ve dolaylı olarak bu hareketin tevekkül ve kader inancına aykırı olmadığını öğretmektedir.⁴⁵³

Tirmizî «Allah cennetlikleri ve cehennemlikleri bir kitapta yazmıştır» bâb başlığı altında kişinin cenneti de cehennemi de kendi yapıp ettiklerinin neticesinde elde ettiğini vurgulamaktadır. Elbette takdir Allah’a aittir. Allah ezeli bilgisiyle her şeyi bilmektedir. Burada da kulun amelinin nasıl olacağını bildiği için takdiri ona göre yapmıştır. Nitekim «Rabbiniz kulların yapacakları her şeyi bildiğinden dolayı ona göre kaderlerini yazıp bitirmiştir.» şeklindeki rivayet de tedbir görevinin kula ait olduğunu belirtmektedir.⁴⁵⁴

«Saadet/mutluluk ve şekavet/bedbahtlık hakkında gelen haberler» konu başlığı ve bu başlık altında nakledilen rivayetler de insanın iyi veya kötüyü yapabilme kabiliyetine sahip olduğunu göstermektedir.⁴⁵⁵ Bu başlık altındaki rivayette Bir gün Hz. Ömer: Ey Allah’ın Rasûlü! Yapmakta olduğumuz işler yeni mi meydana geliyor? Yoksa önceden takdir edildi de biz onu şimdi mi yapıyoruz? Bu konuda ne dersiniz? Dedi. Bunun üzerine Hz. Peygamber «Ey Ömer önceden takdir edilmiş bir iş için çalışıp çabalıyoruz. Herkes kendisi için takdir edilen işi kolaylıkla başaracaktır. Ne var ki; mutluluk ehlinden olan şüphesiz mutluluk için çalışıp çabalayacaktır, Bedbaht yani mutsuz olanlar ise mutsuzluk için çalışıp çabalayacaktır.»

Tirmizî’nin tercih ettiği diğer rivayette de herkesin gideceği yerin cennet mi cehennem mi olduğu ile said veya şaki olacağının belli olduğu ifade edilmektedir. Hz. Peygamber’den bunu duyan sahâbîler «O halde işi oluruna bırakıp Allah’a tevekkül mü edelim? deyince Hz. Peygamber: Hayır çalışıp çabalayın herkes niçin yaratılmışsa o iş kendisine kolaylaştırılmıştır.» buyurmuştur.⁴⁵⁶ Hadiste zikri geçen

«saadet» ve «şekâvet» tâbirleri Câhiliye Arapları tarafından mutluluk ve mutsuzluğu şans ve talihe bağlayan bir anlayışla kullanılıyordu. Şans ve şansızlığı da kuşların ve yıldızların hareketlerine göre belirliyorlardı. Hz. Peygamber bu sözüyle, mutluluğu ve bedbahtlığı Allah’ın kudreti dışında birtakım sebeplere bağlayan Arapların yanlış algılarını düzeltmektedir. Aynı zamanda şans ve talihe konu ettikleri durumun dünyevî hayatla sınırlı olmadığını, asıl mutluluk ve bedbahtlığın âhirette söz konusu olduğuna dikkatleri çekmiş, her şeyde olduğu gibi mutluluk ve bedbahtlığın da Allah’ın irade ve kudretinden bağımsız var olamayacağını vurgulamıştır. Allah’ın irade ve takdirinin insanın çabası ve yönelmesine göre tecelli ettiğini de hatırlatmıştır. Buna göre insanı hem bu dünyada hem de âhirette mutluluk ya da bedbahtlığa iten şey, aslında kendi yapıp ettikleridir.⁴⁵⁷ Ahmed b. Hanbel’in Müsned’inde ve pek çok hadis eserinde yer alan bir rivayette de Hz. Peygamber İbn Abbâs’a Allah’ı gözetmesini, yalnızca O’ndan istemesini, bunu yaptığı takdirde Allah’ın kaderi dışında kimsenin ona fayda ve zarar veremeyeceğini beyan ederek benzer bir durumu vurgulamaktadır.⁴⁵⁸ Hz. Peygamber’in, İbn Abbâs’a Allah’ın koruması altına girebilmesinin, Allah’ın dini için çalışması neticesinde mümkün olacağını bildirmesi, insan iradesinin önemine bir vurgudur.

Tirmizî «Hz. Adem ile Hz. Musa’nın tartışmaları» bâb başlığı altında mutlak kadere vurgu yapan şu rivayete «Hz. Adem’in Musa’ya (as) gökleri ve yeri yaratmadan önce Allah’ın benim hakkımda yazdığı bir işi işledim diye beni niçin kınıyorsun?» yer vermesi⁴⁵⁹ kaderin varlığına, Allah’ın takdir yetkisine ve O’nun ezeli ilmine işaret etmektedir.⁴⁶⁰ «Tüm işler sonuçlarına göre değerlendirilir» konu başlığı ile de Tirmizî amele vurgu yapmaktadır. Çünkü bu başlık altında yer verdiği rivayette cehennemliklerin amelini işleyen bir kişinin tam cehenneme yaklaşmışken cennetliklerin yaptığı bir işi yapacağı ve böylece cennete gireceği anlatılmaktadır.⁴⁶¹ Kazayı duanın değiştirebileceği ve iyiliğin de ömrü uzatabileceğine dair rivayet de kader dairesi içinde kulun iradesine atıf yapmaktadır.⁴⁶² le

4. Kader Konusunda Tartışmak

Tirmizî ilgili bölümün ilk konu başlığını kader konusunda tartışmaya ayırmış, bölümün son konusuna başlık koymamakla birlikte tercih ettiği rivayette de kaderin tartışılması meselesini işlemiştir. Koyduğu ilk başlık ve seçtiği ilk hadis bu mevzuda tartışmanın yasaklanmasına dairdir.⁴⁶³ Çünkü ehli-i hadise göre kadere iman net olarak farzdır. Hayrı ve şerriyle kulların fillerinin yaratıcısı Allah’tır. Bunlar kullar yaratılmadan önce levh-i mahfuzda yazılmıştır. Kader Allah’ın sırlarından bir sırdır ve onu ne bir melek ne de bir peygamber bilebilir. Kader konusunda tartışmak ve akıl yoluyla onu araştırmak da kesinlikle caiz değildir.⁴⁶⁴ Tirmizî’nin bu konu başlığı altında seçtiği rivayetlerde kader konusunda tartışma yapanların daha önce bu konuda tartışan toplumlar gibi helak olup gidecekleri⁴⁶⁵ ve yüzün koyun cehenneme girecekleri bildirilmektedir.⁴⁶⁶

5. Kaderiyye